Dan geeft Spalanzani een groot feest,
waarop zijn dochter haar intrede in de wereld zal doen. Nathanael voelt hoe ze vol
verlangen naar hem kijkt en nodigt haar ten dans. Haar hand is ijskoud, maar haar oog
straalt van liefde en verlangen. Het meisje danst veel beter in de maat dan hij.
Nathanael's dweperige woorden "O heerlijke, hemelse vrouw" ontlokken Olimpia de
zuchtende woorden "ach, ach!". Vrienden waarschuwen hem voor het stompzinnige en
zielloze meisje. Nathanael reageert dat ze te prozaïsch zijn om de diepte van het meisje
aan te voelen: nooit heeft hij iemand ontmoet die beter kan luisteren. Als hij haar ten
huwelijk wil gaan vragen, wordt hij getuige van een vreselijke ruzie tussen Spalanzani en
Coppola of de duivelse advocaat Coppelius uit zijn kinderjaren, door zijn moeder wel 'de
zandman' genoemd. Ze vechten om een vrouwelijke figuur, niemand anders dan Olimpia. Ze
blijkt een automaat in de gestalte van een houten pop te zijn, waaraan Spalanzani twintig
jaar heeft gewerkt. Nathanael valt ten prooi aan waanzin. Onder de burgers ontstaat er een
afschuwelijk wantrouwen tegen menselijke figuren. Minnaars verlangen van hun geliefde dat
ze niet alleen luistert, maar ook zo spreekt dat haar spreken echt denken en voelen
veronderstelt. Nathanael wordt door Clara verzorgd en lijkt aan de beterhand, tot hij een
crisis krijgt. Hij meent in Clara de houten pop te herkennen en wil haar van een toren
gooien. Ze wordt op het nippertje gered. Nathanael pleegt zelfmoord.
Het verhaal van de automaat-mens Olimpia komt ook voor in Jacques Offenbach's "Les
Contes d' Hoffmann" (1880) en inspireerde Léo Delibes voor de muziek bij het ballet
"Coppélia" (1870). Als romanticus verafschuwde Hoffmann (1776-1822) de
mechanistische visie op de mens. De intensiteit waarmee hij het probleem van de
artificiële mens oproept, is nog steeds verbazingwekkend. Tegelijk raakt "Der
Sandmann", verschenen in 1817, aan hoogst actuele kwesties: cybersex, de Turing-test
om uit te maken of je een intelligent mens of een computer voor je hebt, Joseph
Weizenbaums (MIT) computerprogramma Eliza, dat met je converseert als een Rogeriaans
psychotherapeut, en het animisme in de omgang met en het spreken over de computer, dat
wordt onderzocht door Sherry Turkle (MIT). Is het een toeval dat Nathanael zijn
beminnelijke, maar iets te zelfstandige Clara uitscheldt voor "levenloze, verwenste
automaat", en dweept met de kunstmatige Olimpia? "O jij heerlijk, jij diep
gemoed", roept Nathanael op zijn kamer: "alleen door jou, door jou alleen word
ik helemaal begrepen."
Erik de Smedt
