Vladimir Majakovski
en El Lissitzky: Voor de stem.
Vertaling Marja Wiebes en Margriet Berg. Rimburg/Amsterdam: Huis Clos 2012. 61
p. + facsimile in cassette
Een van de mooiste resultaten van samenwerking binnen de Russische avant-garde
verscheen in 1923 in Berlijn: Dlia Golosa.
Vladimir Majakovski (1893-1930), die in de Sovjet-Unie en daarbuiten rondreisde
om met zijn indrukwekkende stem en imposant figuur zijn gedichten voor te
dragen, vroeg beeldend kunstenaar El Lissitzky (1890-1941) om een selectie van
dertien gedichten in een boekje typografisch vorm te geven. Dat was voor
Lissitzky, die al eerder naar wegen zocht om het suprematisme van zijn
leermeester Malevitsj in de nieuw te organiseren samenleving praktisch nut te
geven, een kolfje naar zijn hand. Het ging hem niet louter om verfraaiing van de
druk, laat staan om illustraties. Hij ontwierp een boekje met een duimregister
zoals bij een agenda, waardoor wie voorlas zonder tijdverlies meteen het
gewenste gedicht kon vinden. Op de tabbladen staat een combinatie van rode en/of
zwarte geometrische tekens en een titelwoord, die terugkeren op de bijzonder
vormgegeven enkele of dubbele openingspagina van elk gedicht. Met het
zetmateriaal en de cyrillische letterkast deed hij voor de lezer van de tekst,
wat de dichter bij het voordragen met zijn stem en gebaar teweegbracht: de
dynamiek en het engagement van de poëzie, de kracht van beeld, rijm en klank
voor het oog tot uitdrukking brengen.
Majakovski’s gedichten zijn in verscheidene opzichten revolutionair. Naar de
inhoud zijn sommige agitatorische marsliederen, opgedragen aan onder meer de
Rode Marinetroepen, of bevlogen bevelen aan ‘de legers van de kunsten’. Een
ander staat in het teken van de Derde Internationale of vervloekt het
kapitalistische gespuis dat zwelgt in overvloed terwijl het Russische volk van
honger omkomt. Ook wat genre betreft zijn ze heel divers: er is een sprookje
bij, een parabel over het verspreiden van valse geruchten over overwinningen van
het Witte Leger, een dubbelzinnige romance, het beroemde kubistische stilleven
in versvorm ‘En kunt ook u’, het anekdotisch- moraliserende ‘Lief zijn voor
paarden’ en de prachtige autobiografische dialoog van de dichter met de zon ‘Een
zeer bijzonder avontuur dat ik, Vladimir Majakovski, beleefde in het
Roemantsjevhuisje, Poesjkino, Haaienheuvel bij de Jaroslavspoorlijn’. De laatste
titel typeert de stijl van de dichter. Een brede adem, ook al bevat een vers
soms slechts één woord, een toon die nu eens kosmisch en grootsprakerig is, dan
weer alledaagse straattaal imiteert, maar altijd krachtig is en kernachtig,
stromende lava. De vertaling van Marja Wiebes en Margriet Berg geven het elan en
de verscheidenheid soepel weer, iets hedendaagser en directer ook dan
Majakovski’s onvolprezen vertaler Marko Fondse (hij vertaalt bijvoorbeeld
‘Behandel de paarden met zachtheid’). De vertaling wordt gevolgd door twee
instructieve nawoorden: een van de Majakovski-biograaf Bengt Jangfeldt over de
coöperatie en een van Lissitzky-kenner Willem Jan Renders over diens
boekconstructie.
Op het facsimile met zijn vindingrijke afwisseling van zwart en rood, abstract
geometrische en schematisch figuratieve tekens raak je niet gauw uitgekeken.
Cyrillische losse letters en woorden worden in verschillende groottes, types en
richtingen gezet, aangevuld met dansende lijnen (die niet louter esthetisch
zijn, maar bijvoorbeeld het opgeheven marsbeen van de matrozen evoceren),
dingbats en rasters, spiegelingen en superposities, waarbij eenzelfde
klinkerteken in meerdere woorden tegelijk fungeert of de Russische basisklinkers
binnen eenzelfde medeklinkerkorset verschillende klanknabootsende woorden
oproepen, bijvoorbeeld voor het hoefgetrappel. Dat het daarbij niet om puur
esthetische versiering of illustratieve verdubbeling gaat, maar om een
symbolische interpretatie van de poëzie door middel van typografie, is dé grote
kwaliteit van deze vormgeving, die zeker ook beïnvloed is door de opvattingen
van de Russische futuristen, zoals die neergelegd werden in de manifesten
Het woord als woord en
De letter als letter. Om de betekenis
en de finesses van Lissitzky’s typografische experiment volledig naar waarde te
schatten, is voor ieder die geen Russisch leest eigenlijk ook een ‘visuele
vertaling’ naar ons letterschrift nodig, zoals in de Engelse editie van de
British Library (2000) is gebeurd. Maar zelfs daarzonder is deze publicatie met
Nederlandse vertaling van de gedichten een feest voor het oog en het poëtische
hart.
Erik de Smedt
verschenen in: De leeswolf, maart
2013, p. 104-105